اهدای جنین برای حل مشکل زوجین نابارور که کمترین مشکلات شرعی را در بر دارد از جمله نوآوری ها و پیشرفت های علوم پزشکی محسوب شده که به یکی از دو روش لقاح داخل رحمی و یا لقاح خارج از رحم قابل انجام می باشد. با تصویب قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور، متأثر از دیدگاه های شرع مقدس و فقهای عظام، مسأله اهدای جنین در چارچوب عملیات طبی، پزشکی و علمی انتقال جنین حل شده و به پایان رسیده و با شرایطی بلااشکال شناخته شده است.

در این نوشتار به بررسی روش های تولید، انتقال و اهدای جنین از دیدگاه فقه و حقوق اسلامی می پردازیم.

ازدواج، یکی از مهم ترین اموراتی است که در ایران، اندیشه ها و مکتب های مختلف جایگاه خاصی دارد. در دین اسلام نیز به این امر توجه ویژه شده است. از مهم ترین ویژگی هایی که دین اسلام در رابطه با حمایت از ازدواج مطرح می سازد، بحث توالد و گسترش نسل بشری است که یکی از علل استحکام و تداوم روابط زناشویی محسوب می شود.لذا این جنبه از ازدواج باعث شده که دیگر جنبه ها را تحت تأثیر خود قرار داده و گاه عدم توانایی زوجین در تولید مثل سبب تلخ شدن زندگی در کام زن و شوهر شده و در برخی موارد به جدایی منتهی می گردد.

آمارها نشان می دهد 15 درصد خانواده ها مشکل ناباروری دارند.بر اساس ارزیابی سازمان بهداشت جهانی، این رقم حدود هشتاد میلیون زوج را در جهان در بر می گیرد.

در گذر زمان اندیشه های مختلفی ظهور کرده و راه حل های گوناگونی برای حل مسأله ناباروری پیشنهاد نموده و به مرحله اجرا گذاشته اند.از ازدواج مجدد مرد در جوامع سنتی مرد سالار گرفته تا نفوذ اندیشه های بشر دوستانه در بین جوامع مدرن و توجه به بحث فرزند خواندگی.

در سال های اخیر، دستاوردهای دانش پزشکی باعث شده است برای مسأله ناباروری زوجین راه حل های مختلفی را ارائه نماید.در ایران، زمینه های شرعی و مذهبی و فرهنگی موجب گردیده است که برای رفع ناباروری از روش تولید، انتقال و اهدای جنین خارج رحمی استفاده شود.زیرا در این نوع اهدا، کم ترین مشکلات شرعی وجود دارد و از نظر زمانی و هزینه مطلوب می باشد.

در قانون، تعریفی از جنین به چشم نمی خورد اما در آیین نامه اجرایی قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب 1383 تعریفی از اهدای جنین بدین صورت آمده است:

اهدای جنین عبارتست از واگذاری داوطلبانه و رایگان یک یا چند جنین از زوج های واجد شرایط مقرر در قانون به مراکز مجاز تخصصی درمان ناباروری برای انتقال به زوج های متقاضی دارای شرایط مندرج در قانون.

اهدای جنین با تمام مراحل و شاخه های آن در نهایت به یکی از دو روش لقاح داخل رحمی و لقاح خارج از رحم قابل تحقق است؛ اما قانونگذار ایران به شرح ماده یک قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور، صرفاً روش لقاح خارج از رحم را در اهدای جنین پذیرفته است.علت این محدودیت از جانب مقنن روشن نیست اما بررسی سولبق قانونگذاری، ما را بر آن رهنمون می سازد که ظاهراً وضعیت شرعی روش های لقاح داخل رحمی مورد قبول بسیاری از فقها نمی باشد.

در این نوشتار به بررسی انواع روش های تولید، انتقال و اهدای جنین از منظر فقه و حقوق اسلامی می پردازیم.

روش های پیشرفته در درمان های نازایی

دانش پزشکی با پیشرفت های جدید خود توانسته است کمک شایان توجهی به تولید مثل انسانی نماید و به وسیله تلقیح مصنوعی و رفع برخی از نواقص و عیوب مردان نظیر عنن، انزال سریع یا معالجه عیوب مجاری تناسلی زنان یا مردان، آرزوی زوجینی را که مدت ها در انتظار فرزند به سر می برند محقق سازد.

در یک دسته بندی کلی می توان انواع روش های درمان نازایی را در دو گروه مستقل قرار داد:

1. روش های لقاح داخل رحمی و
2. روش های لقاح خارج رحمی

1- روش های لقاح داخل رحمی

منظور از روش های لقاح داخل رحمی، روش هایی است که در آن ها لقاح بین سلول های جنسی نر و ماده در داخل بدن زن صاحب رحم صورت می گیرد. این روش ها که امروزه در سراسر دنیا رواج یافته و معمولاً به جهت ساده و کم هزینه بودن نسبت به روش های لقاح خارج رحمی با استقبال بیشتری مواجه شده اند عمدتاً شامل دو روش به شرح زیر می باشند:

الف) روش تلقیح از طریق تزریق اسپرم به داخل رحم (IUI)(1)

تلقیح اسپرم مرد به زن را اصطلاحاً IUI می گویند. این عمل معمولاً به دو صورت قابل تحقق است.

روش اول: اسپرم شوهر را به همسر نامبرده تزریق نمایند که به آن A.I.H (2) می گویند که به نظر اکثریت فقها جایز و بلا اشکال بوده و در صورت تولد فرزندان چنین تلقیحی، فرزند حاصل، فرزند مشروع مرد صاحب اسپرم و همسر نامبرده است. فقهای عظام تنها رعایت این امر را ضروری دانسته اند که این کار باید توسط شخص محرم صورت گیرد و از انجام مقدمات حرام نظیر نگاه یا لمس نامحرم اجتناب گردد.

روش دوم: اسپرم مرد اجنبی را به رحم یک زن تلقیح نمایند که به آن A.I.D (3) گفته می شود. با توجه به سکوت قانون در این زمینه و بنابر اصل 167 قانون اساسی، ناگزیر از مراجعه به فتاوای معتبر فقها می باشیم.این روش در بین فقهای عظام موافقان اندک (آیت الله خامنه ای، آیت الله موسوی بجنوردی، آیت الله یزدی) و مخالفان فراوانی دارد.

مخالفان به آیات قرآن کریم و روایات منسوب به ائمه اطهار(س) مبنی بر حفظ فروج مؤمنین و مؤمنات و نیز مغایرت این روش با فلسفه ازدواج و اخلاق حسنه و مصالح جامعه و مقتضای قاعده احتیاط تأکید نموده اند.

اگر تفسیر منطقی از قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور داشته و به مذاکرات فقهای محترم شورای نگهبان در روند تصویب قانون مذکور توجه داشته باشیم، این روش را مخالف نظر مقنن می یابیم.

ب) روش تلقیح از طریق تزریق همزمان اسپرم و تخمک به داخل رحم (GIFT)(4)

این روش زمانی به کار برده می شود که علت ناباروری زوجین، ناشی از نقص موجود در تخمک زوجه یا عدم تخمک گذاری نامبرده باشد.بدین منظور با استفاده از تخمک یک زن دیگر اقدام به باروری زوجین می نمایند. آنچه که در این روش مهم است اینست که بدن زن نابارور اصولاً باید قدرت نگهداری و رشد جنین را داشته باشد وگرنه باید از روش های دیگر ازجمله رحم جایگزین (اجاره رحم) استفاده نمود.

روش تلقیح از طریق تزریق همزمان اسپرم و تخمک به داخل رحم نیز به دو صورت به شرح زیر قابل انجام می باشد:

روش اول: با استفاده از تخمک زوجه شرعی زوج متقاضی جنین

در کشورهایی که تعدد زوجات پذیرفته شده، ممکن است مرد بیش از یک همسر شرعی و قانونی داشته باشد.در این وضعیت امکان دارد که یکی از زنان نامبرده دارای نقص باروری باشد و دراینصورت ممکن است برای باروری نامبرده از تخمک زن دیگر شوهر او استفاده شود.

مجمع فقه اهل بیت در پاسخ به استفتاء مرکز مطالعات و تحقیقات پزشکی در این خصوص پاسخ داده است که آمیختن تخمک زن با اسپرم شوهرش و قرار دادن آن در رحم همسر دوم شوهر جایز است اما نوزاد، فرزند صاحب تخمک خواهد بود.

در حال حاضر این امر با قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب 1372 و آیین نامه اجرایی آن مصوب 1373 مغایرت دارد. این امر ناشی از عدم مقبولیت قانونی این روش اهدای جنین می باشد.

روش دوم: با استفاده از تخمک زن بیگانه

این روش نیز با لحاظ آیات و روایات و نظرات برخی از فقها به ظاهر بلا اشکال می آید و در بین فقها نظر اجماعی بر منع این عمل وجود ندارد و به قول برخی از فقها این عمل نه زناست و نه از دیگر اعمال ممنوعه نظیر مساحقه؛ فلذا دلیلی بر حرمت و منع آن از نظر تکلیفی وجود ندارد. مجمع فقه اهل بیت در پاسخ به استفتاء مرکز مطالعات و تحقیقات پزشکی چنین بیان داشته است که: آمیختن تخمک زن با منی شوهر در خارج از رحم و قرار دادن آن در رحم زن بیگانه جایز است و این هم یک نوع رحم اجاره ای است و مادر نوزاد، همان صاحب تخمک می باشد.

با وجود همه بحث های صورت گرفته و با توجه به اینکه روش GIFT نیز یک روش کاملاً داخل رحمی است و قانونگذار ما نیز به صراحت فقط لقاح خارج از رحم را پذیرفته است، فلذا در خصوص ممنوعیت آن در حقوق فعلی ایران دیگر بحثی وجود ندارد.

2- روش های لقاح خارج رحمی

منظور از روش های لقاح خارج رحمی، آن دسته روش های باروری مصنوعی است که در آن ها لقاح بین سلول های جنسی نر و ماده در خارج از بدن مادر تحقق می یابد.

عمده ترین روش های لقاح خارج رحمی به شرح زیر می باشد:

الف) روش تلقیح سلول جنسی بارور شده (ZIFT)(5)
سلول های جنسی شامل تخمک و اسپرم می باشند که قبل از باروری، گامت نامیده می شوند. با فراهم آوردن امکان باروری و نفوذ یک اسپرم به داخل یک تخمک، نطفه یا زایگوت(6) به وجود می آید.

با توجه به موارد ذکر شده در قسمت های قبل در رابطه با ممنوعیت بکارگیری تزریق اسپرم بیگانه با مسأله ای روبرو می شویم و آن اینست که آیا ممنوعیت وارد نمودن اسپرم یا تخمک بیگانه به یک زن اصولاً در خصوص انتقال نطفه یا زایگوت در روش ZIFT نیز حاکمیت دارند یا خیر؟ باید توجه داشت که آنچه در این روش به رحم انتقال داده می شود، اسپرم و تخمک نیست بلکه یک موجود سلولی دیگری است که بلحاظ علمی نه نام اسپرم بر آن صادق است و نه تخمک.

با توجه به آیات و روایات و بررسی ادله مخالفین و فتاوای برخی از فقهای معاصر نظیر آیات عظام میرزا جواد تبریزی، فاضل لنکرانی و نوری همدانی این روش در صورتی که جنین حاصل به همان زنی تلقیح شود که تخمک او و اسپرم شوهرش موجب تشکیل جنین شده باشد مجاز می باشد.

در عین حال، فقهایی همچون آیت الله صافی گلپایگانی، آیت الله سید محمد موسوی بجنوردی، آیت الله محمد یزدی و آیت الله سید علی خامنه ای بر جواز انتقال زایگوت نظر داده اند. فلذا فتاوای برخی از فقها مبنی بر ممنوعیت انتقال زایگوت به طور مطلق قابل پذیرش نیست.

ب) روش انتقال جنین (IVF)(7)

در این روش، جنین یا تخمک بارور شده که آماده تبدیل شدن به یک انسان است را به داخل رحم زن وارد می کنند.

در خصوص اصل مسأله امتزاج اسپرم یک مرد با تخمک متعلق به زن بیگانه و در صورت ناتوانی اسپرم به نفوذ به داخل تخمک وارد کردن آن به تخمک ممنوعیتی در متون فقهی ملاحظه نمی شود و تعدادی از فقها منجمله آیت الله یوسف صانعی بر جواز آن تصریح نموده اند.ایشان می فرمایند: امتزاج اسپرم زوج با تخمک زن دیگر در خارج و تلقیح آن به زوجه یا زن مذکور یا زن ثالث، ظاهراً مانعی ندارد؛ چون نه زناست و نه وارد نمودن منی در رحم اجنبیه.

بنابراین با توجه به اینکه هیچکدام از عناوین حرام شرعی بر لقاح اسپرم و تخمک بیگانگان در خارج از رحم منطبق نیست و ممنوعیت موجود در آیات و روایات ناظر بر حفظ فروج نیز شامل لقاح اسپرم و تخمک در خارج از بدن نیست فلذا به نظر می رسد که اصل این کار اصولاً فاقد منع شرعی است و ترکیب اسپرم و تخمک مرد و زن فاقد رابطه زوجیت در خارج از رحم مشمول قاعده برائت و اصل اباحه بوده و منعی در آن ملاحظه نمی شود و احتیاط برخی از فقها نیز از باب استحباب می باشد و دلیلی بر وجوب احتیاط در این خصوص ملاحظه نمی شود.برخی از فقها همانند آیات عظام خامنه ای، یزدی، مکارم شیرازی و اردبیلی بر جواز آن نظر داده اند.

به همین ترتیب وقتی در خصوص آیات و روایات و اجماع فقها مبنی بر حرمت ادخال نطفه مرد اجنبی با یک زن یا تخمک بیگانه به یک زن دلیل قطعی وجود ندارد، در خصوص انتقال زایگوت و جنین، تمایل به اباحه و عدم حرمت قوی تر می شود. زیرا با توجه به فهم عرفی زمان نزول آیات و صدور روایات از اجزای ژنتیکی انسان به نظر می رسد که مدلول آن ها صرفاً اسپرم است. بنابراین با توجه به تفاوت اساسی ماهیت اسپرم با تخمک و تخمک بارور شده یا جنین، قیاس آن ها با یکدیگر نیز قیاس مع الفارق می باشد زیرا تخمک بارور شده آماده انسان شدن، غیر از اسپرم می باشد و نمی توان گفت که واژه نطفه که در روایات به صورت مطلق و عام بکار رفته، شامل تخمک و جنین نیز می شود. زیرا بر دلالت مفهوم نطفه بر تخمک و جنین، هیچ دلیلی وجود ندارد و همچنین باید به این نکته توجه داشت که در زمان تشریع احکام مذکور، فهم عرفی و امکان عملی لقاح خارج رحمی و انتقال تخمک بارور شده یا جنین به رحم متقاضی که محصول پیشرفت های علم پزشکی در سی سال اخیر می باشد، وجود نداشته است تا حکمی خارج از فهم و درک مخاطبان آن نیز تشریع شده باشد. در متون اسلامی و لغوی نیز واژه نطفه به اسپرم مرد قبل از لقاح با تخمک زن اطلاق می شود نه جنین تشکیل شده و به این جهت باید واژه نطفه را صرفاً بر اسپرم مرد اطلاق نمود.

حقیقت امر این است که علت اصلی و اساسی ممنوعیت در نظر برخی از اندیشمندان و صاحبنظران، قبح عرفی و خودداری اجتماع از پذیرش شیوه های جدید بچه دار شدن است. در حالی که صرف قبح عرفی نمی تواند دلیل ممنوعیت شرعی یک امر باشد. اگرچه ضرورت دارد در تشریع قوانین به بازتاب های آن در اجتماع توجه شود. توجه به اهداف شرع مقدس و قانونگذار محترم در تشریع ازدواج نیز توجیه کننده انتقال جنین و حتی تزریق اسپرم و یا تخمک می باشد.

اهدای جنین، علم حقوق، فقه

هدف از اهدای جنین برای فرزند دار شدن زوج ناباروری است که بر حسب قانون واجد شرایط شناخته شده اند.

برای انتقال و اهدای جنین از دو طریق می توان اقدام نمود:

1. زوجی که نابارور بوده و اخیراً بارور شده اند، جنین های اضافی خود را که به صورت منجمد شده درآمده اند در راه رضای خدا و خدمت به همنوع و برای پیشگیری از وقوع نابه هنجاری های احتمالی در روابŸ